Annie Ernaux: Một tự thuật xã hội học

SLO – Ngay khi Annie Ernaux nhận giải Nobel Văn chương 2022 thì xuất hiện những quan tâm của độc giả đến trường hợp tác phẩm của bà trong mối quan hệ với xã hội học.

Nữ nhà văn Annie Ernaux đoạt giải Nobel văn học 2022 và 3 tác phẩm của Bourdieu mà bà đã đọc – Ảnh: internet

Thực ra trong lý luận văn học đã tồn tại lý thuyết xã hội học văn học, đề cập trước tiên về mối quan hệ giữa nhà xã hội học với văn chương và giữa nhà văn với xã hội học. Người ta đã lần lượt nói đến các quan điểm xã hội về văn chương (Montesquieu, Madame de Staël, Hippolyte Taine, Durkheim, Marx…) hay văn chương trong xã hội học (Rousseau, Balzac, Proust lại được xem như là các “văn sĩ-xã hội học”).

Cuốn Tiểu sử học những nguyên tắc thực hành của tác giả Phạm Văn Quang do SocialLife phát hành

Với trường hợp của Annie Ernaux, có thể thấy chiều kích xã hội học trong lối viết về cá nhân – một khuynh hướng viết khá phổ biến từ những thập niên 1970. Nhưng cái duyên của Ernaux với xã hội học trước tiên từ khi bà học đại học, thời điểm bà bắt đầu sáng tác vào năm 22 tuổi. Bà tiếp cận với trường phái xã hội học Talcott Parsons của Mỹ, và cùng thời điểm đó, người chồng tương lai của bà đang theo học cử nhân xã hội học. Nhưng việc bà đọc tác phẩm của Georges Perec có lẽ đã mang lại cho bà nhiều cảm hứng về một loại văn chương mới (Georges Perec có tiểu thuyết Les Choses (Sự vật). Tiếp cận xã hội học Marxisme về văn chương đã có thể chỉ ra rằng chủ nghĩa tư bản có khuynh hướng phá vỡ giá trị sử dụng các đồ vật mà ưu tiên cho mẫu thức chung của đồng tiền, là giá trị trao đổi trừu tượng. Và do đó những mối quan hệ giữa con người với nhau biến thành những quan hệ của đồ vật chứ không phải giữa các cá nhân). Đây chính là thời điểm quan trọng làm thay đổi hướng viết của Ernaux.

Cho đến khi bà khám phá Pierre Bourdieu thì lối viết mang đặc trưng xã hội học được khẳng định mạnh mẽ. Bà cho rằng Bourdieu đã phân tích một cách chính xã những gì bản thân bà đã sống trải và cảm nhận. Bên cạnh đó, những biến cố quan trọng như cái chết của người cha, sự kiện Mùa Xuân Paris 68 đã khiến nhà văn ý thức hơn nữa về hoàn cảnh cá nhân, về những rạn nứt của xã hội, về sự phản bội của giai tầng xã hội. Vì thế, viết về những chủ đề đó là một lợi thế của Ernaux.

Cuốn Xã hội học Văn học một số vấn đề cơ bản của tác giả Phạm Văn Quang do SocialLife phát hành

Tuy nhiên, việc nhà văn vận dụng chất liệu xã hội học vào sáng tác có lẽ không phải là điều mới mẻ. Bởi vì các nhà văn vẫn được xem như là người có nhãn quan bao quát về xã hội, chỉ có điều ở trong vị trí nhà văn, họ không hình thành nên một hệ thống khoa học luận như các nhà xã hội học. Điều có thể dễ dàng thấy được ở Annie Ernaux, cũng như trường hợp Patrick Modiano, đó là sự lên ngôi của lối viết về bản thân (écriture de soi).

Khuynh hướng viết này muốn làm mới lại tự thuật truyền thống, phá bỏ nhiều quy tắc của tự thuật truyền thống để tạo nên một loại hình “Tân tự thuật” hay “Tự hư cấu”. Những gương mặt nổi bật trong khuynh hướng này có thể kể đến Serge Doubrovsky, Alain Robbe-Grillet, Nathalie Sarraute… Khuynh hướng sáng tác này muốn khẳng định sự “trở lại” của con người sau hàng loạt “cái chết” (Cái chết của Thượng Đế, cái chết của tác giả, cái chết của con người). Đó cũng là một sự trở lại của cái tôi sau khi bị các cơ chế phi nhân cách chiếm lĩnh vị trí, một sự trở về rạn nứt và phân mảnh. Khuynh hướng văn chương cá nhân này còn có được vị trí của nó một phần nhờ vào phương pháp tiếp cận dòng chảy cuộc đời (Life stories). Đó là sự gặp gỡ thú vị và là một “thực địa” phong phú cho những nghiên cứu liên ngành.

Theo TS.Phạm Văn Quang – Đại học Khoa học xã hội và nhân văn – Đại học Quốc gia TP. HCM